Ga naar de inhoud

Voedselketen

Ons voedsel gaat door vele handen voordat het op ons bord terecht komt. Een radarwerk komt op gang nadat de groenten geoogst zijn en de kippen volgroeid. Voor boer.inn.en is het een grote uitdaging om voedsel te verwerken. Daarnaast hebben heel wat actoren een invloed op ons voedselsysteem. En niet elke speler heeft daarbij evenveel te zeggen. 

Het voedselsysteem is een overzicht van alle spelers die een rol spelen in de voedselvoorziening. Denk aan de boeren, verwerkende bedrijven of de distributie, maar ook spelers die meer op afstand invloed hebben op de manier waarop we ons voedsel telen. Het is een kluwen dat we hier proberen ontrafelen aan de hand van een tournée door België.

Boeren, boerinnen en landarbeiders

We beginnen natuurlijk op het veld, de stal of de weide. Boeren zetten er hun plantjes of zorgen er voor hun dieren. Maar die komen niet uit de lucht gevallen. Boeren kopen ze aan, of kweken ze zelf. Ze werken dag in, dag uit. Met passie. Maar spijtig genoeg vaak voor een mager loon. 

Het aantal boeren en landbouwbedrijven daalt al tientallen jaren lang. Om winst te doen genereren zijn ze vaak gestimuleerd om te vergroten en extra investeringen te doen. Veel boeren zijn ook afhankelijk van buitenlandse krachten voor de oogst. Er werken in Vlaanderen zo’n 40.000 seizoensarbeiders in de fruitteelt alleen, waarvan een groot deel buitenlandse krachten zijn. Dat bleek onder meer uit de problemen die onder meer asperge en aardbeikwekers hadden toen de grenzen sloten tijdens de corona-pandemie en hun groenten geoogst moesten worden. 

Er bestaan heel wat stereotypen over landbouwers, maar net als overal bestaat er heel wat diversiteit in de boerenstiel. Zo’n 10% van de landbouwbedrijven wordt geleid door iemand jonger dan 40 jaar, 16% is ouder dan 65. Jonge boeren leiden vooral grotere bedrijven en hebben vaker een hogere opleiding gevolgd, volgens het Landbouwrapport. Dat is een tweejaarlijks rapport die de Vlaamse overheid uitgeeft en waar zeer boeiende cijfers te lezen zijn. Zo becijferde het ook dat boeren gemiddeld 66u per week werken en amper 8 dagen verlof nemen per jaar. Het cliché van boeren als noeste werkers is dus allesbehalve verzonnen. In 2016 stonden er in Vlaanderen nog maar 2.689 vrouwelijke bedrijfshoofden in de landbouw, waarvan 927 voltijds, ten aanzien van 17.029 mannelijke bedrijfshoofden, waarvan 9.729 voltijds. 

In Vlaanderen waren er in 2019 zo’n 562 bio-bedrijven die amper 1,4% van het landbouwareaal beheren. Ter vergelijking, in Frankrijk was dit in 2020 zo’n 9% en via de Farm to Fork Strategie bepleitte de Europese Unie om tegen 2030 zo’n 25% te halen.

Er zijn veel verschillende boeren. Sommige landbouwers combineren het met een andere job en hebben iemand in dienst , voor anderen is het hun enige broodwinning. De schaal waarin de boeren werken varieert ook. Sommige teelten, zoals ajuinen, vragen een grotere schaal, dan andere, zoals fijne groenten. 10% van de boerderijen wordt geleid door iemand jonger dan 40, terwijl 16% ouder is dan 65. 

Ontdek enkele inspirerende portretten van agro-ecologische boeren in de brochure Goed boeren.

Antwerpen: Banken

Sinds de tweede wereldoorlog is de landbouw een kapitaalintensieve sector geworden. De aankoop of pacht van grond, de bouw van steeds grotere stallen en serres, de toevoer van voeder, meststoffen en pesticiden: allemaal kost de boeren heel wat centen. Vaak is er in een land één bank gespecialiseerd in landbouw. In België is dat de KBC (daarom noemen we het voormalige KBC hoofdkantoor in Antwerpen de Boerentoren) en Crelan. Opvallend is dat de Boerenbond holding participeert in KBC. 

In Nederland speelt Rabobank een belangrijke rol in de financiering van landbouwbedrijven. Die banken stimuleren de boeren jammer genoeg vaak tot schaalvergroting en hebben tot op heden weinig oor voor een transitie naar een agro-ecologische landbouw. Misschien komt dit wel omdat agro-ecologie net inzet op meer autonomie van de boer en staat voor een minder kapitaalintensieve landbouw. De natuur moet immers niet bestreden worden, maar gefaciliteerd. 

Benieuwd hoe jouw bank het doet? Fairfin is een organisatie die banken kritisch onder de loep neemt, onder andere rondom hun duurzaamheidsbeleid. Kom te weten hoe jij banken kan verduurzamen via de Bankwijzer.

De Havens van Antwerpen en Gent

De havens van Antwerpen en Gent spelen een belangrijke rol in ons voedselsysteem. Niet alleen zorgen ze ervoor dat we een draaischijf zijn geworden voor import en export van voeder en voedsel, ook de chemische sector in België speelt een belangrijke rol. 

Jaarlijks produceert de Belgische industrie 7 miljoen ton kunstmest. 3,7 miljoen ton daarvan gaat via de haven van Antwerpen. Dat is goed voor een kwart van het verhandelde volume in de haven. De hoge gasprijzen zetten dit echter onder druk. Het Haber Bosh-proces (waarmee je ureum, een stikstofverbinding) kan maken, verbruikt zeer veel gas.    

Maar we maken niet alleen kunstmest, ook pesticiden worden in de haven geproduceerd. Bayer maakt er, sinds de overname van Monsanto, onder meer het omstreden Round-up. België exporteert daarnaast ook neonicotinoïden die in Europa verboden zijn wegens hun impact op de biodiversiteit, naar derde landen. Een beetje hypocriet, niet?

Overnames zijn afgelopen jaren schering en inslag geweest in de toeleveringsbedrijven. Die toeleveringsbedrijven produceren niet alleen pesticiden, maar domineren ook de markt in de zaden. In de klassieke landbouw worden ze samen verkocht als “pakket”. Zaden die resistent zijn tegen het gif, het gif en de nodige meststoffen. Vandaag hebben 3 spelers 60% van de markt in handen: 

  • Bayer-Monsanto
  • BASF
  • ChemChina

Deze giganten bepalen welke zaden er gebruikt worden door boeren wereldwijd. Ze hebben ook het lef om het zaad, producten van de natuur dus, te patenteren. 

Import en export

“We importeren sportschoenen, we exporteren varkenspoten”

Maar de rol van de havens is nog groter. Vlaanderen heeft in 2020 een zelfvoorzieningsgraad voor 

  • Fruit: 40%
  • Groenten: 135%
  • Eieren: 90%
  • 1,3 miljoen runderen zorgen voor een zelfvoorzieningsgraad van
    • Melk: 110%
    • Rundervlees: 115%
  • Suiker: 150%
  • Aardappelen: 200%
  • 47 miljoen kippen zorgen voor zelfvoorzieningsgraad gevogelte: <250%
  • 5,7 miljoen varkens zorgen varkensvlees >250%

Bron: FAO Food Balance en STATBEL

Het leeuwendeel van deze export gaat naar onze omringende landen. 82% van de export van agrarische producten gaat naar de EU-28. Maar we exporteren ook heel wat verder. Zo belandde in 2013 de helft van de Belgische peren in Rusland. 

De kwetsbaarheid van de afhankelijkheid voor export bleek bijvoorbeeld in 2014 toen hebben de Russen een boycot opgesteld tegen de peren. Toen zocht onder meer VLAM naar nieuwe exportlanden zoals China en Brazilië. Zo zie je dat er heel wat meer spelers betrokken zijn bij ons voedselsysteem.

Zoals veel Wervelaars al weten vragen het vele vee die ons land gekweekt worden, heel wat overzees krachtvoer: soja. Lees hier meer over soja.

Leuven: Boerenbond, ABS, bodemkundige dienst, consultants

In Leuven vind je het hoofdkwartier van de boerenbond, een organisatie die heel wat boer.inn.en in Vlaanderen (en de Oostkantons) verenigt. Boerenbond is een sterke pleitbezorger van schaalvergroting. Maar het is ook een grote organisatie, met veel verschillende kamers. Steunpunt Korte Keten en Boerennatuur zijn twee initiatieven die in de schoot van Boerenbond zijn ontstaan en interessante initiatieven nemen.

Een ander boerensyndicaat is het ABS (Algemeen Boerensyndicaat). Zij vertegenwoordigen voornamelijk de kleinschalige landbouwer. De rol van de boerensyndicaten is enerzijds de boeren vertegenwoordigen bij het beleid, en vormingen verschaffen voor de leden. 

Bioforum is de organisatie die alle actoren in de bio-landbouw verenigt. Zowel boeren, bio-verwerkers als winkels die bio verkopen kunnen zich aansluiten.  

Meer weten over de geschiedenis en toekomst van de Boerenbond? Lees ‘De boerenbond vandaag’ (p. 59 in brochure ‘Beet the system’ van Fian).

Mechelen: Veilingsysteem en andere manieren om voedsel aan de man te brengen

In onder meer Sint-Katelijne-Waver vind je de grootste fruit- en groenteveiling van Vlaanderen. Vaak zijn de veilingen in handen van coöperaties.

Hoe werkt het veilingsysteem?

Dat ontdek je hier in dit filmpje.

Er zijn dus twee manieren waarop groenten op de veiling verhandeld worden. 

Ofwel wordt er gewerkt met een klok. De prijs begint op een startprijs en daalt vervolgens. Kopers kunnen aftikken aan welke prijs ze een lot willen kopen. De boer.in weet dus niet op voorhand hoeveel hij/zij zal krijgen voor de groenten. De markt van groenten is vaak op Europees niveau geregeld. Als er in de zomer een groot aanbod is van courgettes uit Spanje, zet dit druk op de prijs die hier in Vlaanderen gegeven wordt aan courgettes. Bij overaanbod kunnen boeren minder krijgen dan de kostprijs voor de productie. Als landbouwers geen infrastructuur hebben om zelf groenten te stockeren, kunnen ze niet anders dan deze prijs te aanvaarden want hun gerief niet lang houdbaar.

Ofwel wordt er op voorhand afgesproken hoeveel groenten de boer.in ongeveer moet leveren en voor welke prijs.   

Halle: hoofdkwartier van Colruytgroep

Supermarkten staan in België in voor 85% van de verkoop van voeding. Colruyt, AHoldDelhaize, Carrefour zijn de klassieke supermarkten, Aldi en Lidl zijn discountwinkels: een beperkt aantal spelers dus. Dit zorgt ervoor dat ze heel wat marktmacht hebben. De retail is een markt met veel concurrentie, met relatief lage winstmarges. De grote concurrentiestrijd wordt betaald door de toeleveringsbedrijven van de supermarkten, in eerste plaats de boeren. 

Bovendien hebben supermarkten vaak eigen labels. Een eigen bio-merk, een witmerk,… Op die manier hebben de supermarkten heel wat macht in de volledige keten. Dit wordt ook duidelijk door nieuwe zij-projecten. De Colruytgroep is vandaag actief in de aankoop van landbouwgrond, heeft een boerderij die exclusief voor hen werkt en ze willen ook een mosselfabriek openhouden.

Anderlecht: Slachterijen

Wist je dat Henry Ford zijn inspiratie voor de lopende band vond bij slachthuizen? Vroeger vond je in quasi elke Vlaamse landbouwgemeente een slachterij of slachtten de boeren hun dieren zelf. Afgelopen decennia is er een centralisatie gebeurd van de slachthuizen. Je vindt er veel in Anderlecht.  

Vooral voor de korte keten-boeren is dit een moeilijk verhaal. Vaak zijn ze niet welkom omdat ze te weinig dieren aanleveren. Sowieso moeten ze ook veel kilometers rijden om hun dieren te brengen. Dit zorgt voor onnodige stress in de laatste dagen van het leven van de dieren. Daarom wordt er gekeken naar mogelijkheden van mobiele slachterijen of kleinschalige lokale slachthuizen. Nabij Namen heeft La Fabrique circuit court bijvoorbeeld verschillende initiatieven genomen om voedsel te verwerken voor de korte keten. Naast een kleine pluimveeslachterij vind je er ook een atelier om groenten te kuisen voor grootkeukens én een atelier om herbruikbare bokalen te kuisen.

Lees ook: Op inspiratietocht in Wallonië: samenwerken loont, ook in agro-ecologische landbouw

West-Vlaanderen: Diepvries en aardappelindustrie

West-Vlaanderen is de diepvriezer van Europa. Niet omdat het er zo koud is, wel omdat je er heel wat bedrijven vindt die verse groenten invriezen. Ook vind je er heel wat aardappelverwerkende bedrijven. chips en frieten zijn exportproducten.

Die bedrijven willen hun toelevering zo vers mogelijk. Daarom zijn er heel wat boeren die op contract hun groenten telen. Op voorhand spreken de boeren en de bedrijven af hoeveel ze telen en welke kwaliteit ze garanderen. Ze krijgen hiervoor een vooraf vastgestelde prijs. Als de kwaliteit niet goed genoeg is, kunnen de boeren hun groenten niet verkopen aan de industrie. Omdat ze vaak met varianten werken die niet geschikt zijn voor huishoudelijk gebruik zorgt dit voor ontzettend veel voedselverspilling. 

Een tweede probleem die de industrie veroorzaakt is een stijgende grondprijs.In België wordt net geen 100.000 ha grond bewerkt om aardappelen te telen. Waarvan een groot deel voor de industrie.   

Lees hier hoe de verwerkende industrie een belangrijke rol spelen in de grondprijzen.

Gent, Leuven. Kennisinstelling van VIB tot ILVO

Gent is sinds de jaren ‘70 een belangrijke speler in het veredelen van planten. Hoewel in Europa GGO technologie amper gebruikt vlag worden in de voedselvoorziening, heeft de Gentse bioloog Marc Van Montagu een voortrekkersrol gespeeld in de ontwikkeling van de technologie. Een groot probleem aan agro-biotechnologie vandaag is het patentensysteem. Ontdek hier waarom Wervel gelooft dat GGO’s geen plaats hebben in een gezond voedselsysteem.

Het Vlaams Instituut voodr Biotechnologie (VIB) heeft ook projecten om de natuur in te zetten bij de landbouw. Zo experimenteerde het VIB om te kijken welke bodembacteriën kunnen helpen om soja te telen in Vlaanderen. Interessant, maar opnieuw kenmerkt de reductionistische blik het project. Er wordt geen rekening gehouden met een volledige bodemecologie, maar men zoekt naar een aantal bacteriën die een rol spelen. 

Het ILVO is het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek. Het krijgt van de Vlaamse Overheid de opdracht mee te werken aan de verduurzaming van de landbouw, visserij en agrovoedingssector. Dat doen ze vaak op een transdisciplinaire manier. Ook Wervel werkt regelmatig mee met onderzoeksprojecten.

Wat kan jij doen? 

Natuurlijk is dit een beknopt overzicht van een aantal spelers in onze voedselketen. Maar hopelijk maakt deze oplijsting wel duidelijk hoe ontzettend veel spelers er betrokken zijn bij ons voedselsysteem. En hoe de machtsongelijkheid afgelopen decennia steeds verder is ontspoord. 

Enkel door nieuwe samenwerkingen te sluiten tussen boeren onderling en met burgers kunnen we een eerlijker voedselsysteem creëren. Er zal hierbij niet één model domineren. De manier waarop graan tot brood verwerkt wordt, is fundamenteel anders dan kleinfruit of kaas. We moeten zowel ijveren voor alternatieve modellen, als bestaande modellen ervan overtuigen om eerlijke handelspraktijken te hanteren.