Oei, teveel stikstof, obesitasepidemie, onderbetaalde boeren? Veel is mogelijk als we dingen gecombineerd aanpakken, zo stelt de Wetenschappelijke Raad voor Integrale Duurzame Landbouw en Voeding. Die Raad bracht in september een rapport uit dat pleit voor integraal systeemdenken. De (landbouw)pers bleef erg stil rond dit opvallend oplossingsgerichte rapport vol pertinente vaststellingen en tastbare aanbevelingen. Omdat het silo-denken nog overheerst?

Vier crises, vijf oorzaken

Het thema duurzaamheid van voeding en landbouw leeft meer dan ooit, maar vaak worden de problemen afzonderlijk bekeken en niet in hun onderlinge samenhang. Vier crises doen zich samen voor:

• Klimaatcrisis (voor 30% gelinkt aan voedselsysteem)
• Biodiversiteitscrisis (direct gevolg van de landbouw)
• Volksgezondheidscrisis (oplopende kost van chronische ziekten gelinkt met voedsel)
• Complexe crisis voor boeren (structurele onderbetaling, weinig perspectief)

De Raad identificeert vijf oorzaken, met één rode draad: silo-denken. Noem het verkokering, of blikvernauwing. Een beetje zoals een vis die niet beseft dat er naast het aquarium ook nog een wereld is.

Overheidsbeleid

• Beleid gericht op lage voedselprijzen met als gevolg: overconsumptie, verspilling, en onderbetaling aan de boer.
• Tekortschietend milieubeleid (weinig coherentie, veel administratie)
• Liberaal grond- en pachtbeleid, met als uitwas zowel kortlopende contracten, als grondspeculatie, beide zijn nefast voor bodemkwaliteit.
• Neoliberaal voedselconsumptiebeleid: de consument is de eindverantwoordelijke, maar is evengoed slachtoffer van ongereguleerde marketing van ongezonde overbewerkte producten, met overgewicht en ondervoeding, vaak in dezelfde personen, tot gevolg.

Negeren van externe kosten en baten in de prijzen

Het economisch systeem laat toe dat de kosten voor natuur, milieu, klimaat, grondstoffenschaarste, dierenwelzijn, gezondheid en arbeidsomstandigheden zich niet uiten in het prijskaartje. Dat past in het beleid van lage voedselprijzen.

Efficiëntieparadigma

Wie kan er nu tegen efficiëntie zijn? Want efficiëntie komt het milieu toch ten goede? Maar een te eng gedefinieerde economische efficiëntie van arbeid en grond op korte termijn is problematisch en kan nooit een doel op zich zijn. Bodemkwaliteit of sociale effecten vallen vaak nog uit de boot. Een bredere, meer inclusieve definitie van efficiëntie is nodig die ook externe kosten en baten meeweegt.

Mechanistisch-reductionistisch wereldbeeld

De nadruk bij landbouw lag op technische controle van een substraat (de bodem) met machines, chemie en sensoren. Gevolg: verregaande vereenvoudiging van systemen. En ook monofunctioneel grondgebruik: alleen voedsel, geen ecosysteemdiensten. In de voedingsindustrie werd voedsel benaderd als optelsom van voedingsstoffen. Gevolg: ultrabewerkt voedsel en industriële vleesvervangers. Weinig begrip van de complexiteit van biologische en ecologische interacties, denk maar aan wat er in onze darmflora gebeurt, of in de bodem.

Fragmentatie en vervreemding

Door fragmentatie in het voedselsysteem vervreemden de spelers van elkaar. Ze voelen zich verantwoordelijk voor hun eigen schakel in het systeem, niet voor het geheel. Zo heeft zich een onverantwoordelijkheid in het systeem ingebouwd. De vervreemding is toegenomen tussen boeren als anonieme grondstofleveranciers voor de voedingsindustrie en burgers die door overbewerking ook vervreemden van voedsel en voedselbereiding.

Anders denken

De Raad pleit voor een paradigmashift van lage voedselprijzen en hoge korte termijn efficiëntie naar Gezondheid in Drievoud:

• Ecologische gezondheid van de planeet
• Gezondheid van consumenten
• Gezonde sociaal-economische omstandigheden voor boeren en andere beroepsgroepen in het voedselsysteem

Dat vereist een radicale omkeer van denken: van silo-denken naar integraal systeemdenken. Oplossingen moeten altijd rekening houden met alle drie de aspecten van Gezondheid in Drievoud. Innovaties die slechts op één ervan inzetten, kunnen elkaar tegenwerken. Bijvoorbeeld: voedsel door conserveermiddelen wel langer houdbaar maken, kan verspilling vermijden wat goed is voor de planeet, maar het kan voedsel ook ongezond maken.

We moeten omschakelen van een op korte-termijnefficiëntie gerichte just-in-time economie naar een meer op stabiliteit gerichte just-in-case economie, die op korte termijn wellicht minder efficiënt is, maar op lange termijn juist efficiënter. Van een mechanistische naar een ecologische wereldvisie. Van controle naar een veerkracht benadering, want ‘terug kunnen veren’ na een verstoring is een element van gezondheid. Zowel economische als ecologische veerkracht zijn nodig, niet alleen voor tijdelijke shocks zoals een droog seizoen, maar ook voor meer structurele verstoringen zoals klimaatverandering. Diversiteit is een cruciale bouwsteen voor veerkracht, op alle vlak: biodiversiteit in gewassen, vee, teeltsystemen, maar ook sociaal-economische en technologische diversiteit, en uiteraard voedseldiversiteit. In plaats van de tredmolen te ondersteunen, moet er meer geïnvesteerd in ecologische methoden en technologie die drievoudige gezondheid realiseren.

Duurder eten, voor iedereen toegankelijk

Het zichtbaar maken en doorrekenen van externe kosten is noodzakelijk. Een interessant voorbeeld in het rapport is dat van de Duitse supermarkt Rewe, die naast de verkoopprijs ook de meerprijs toont die het gevolg zou zijn van doorberekening van milieukosten. De prijs van gangbaar vlees zou 173% hoger zijn en die van gangbare melk 122% hoger. Voor biologisch vlees zou de meerprijs 126% zijn en voor melk 69%. Maar dan zou voedsel toch duurder worden? Uiteraard! Daarom stelt de Raad ook verschillende opties voor van flankerend sociaal beleid, zoals negatieve inkomstenbelasting of zelfs basisinkomen. Dat sluit aan bij de zorg van velen in de agro-ecologische beweging: noch de boer noch het milieu moeten de dupe zijn van de geringe koopkracht van sommigen. Voeding en gezondheid zijn mensenrechten en mogen niet enkel als koopwaar gezien worden. De Raad pleit voor inzetten op bodemkwaliteit, preventieve gezondheidszorg, en een duidelijk drievoudig label. De Nutri Score past daarvoor niet, wel de triple health check (zie figuur).

De mens als samenwerkend wezen

Het wereldbeeld wordt er een van biologische, ecologische en sociale systemen vol interacties. Een wereldbeeld dat de complexiteit omarmt en uitgaat van multifunctionaliteit. Kennissystemen worden meer integraal waarin ecologen, agronomen, medische en sociale voedingskundigen samenwerken op systeemniveau, en ook boeren, landeigenaren en allerlei middenveldorganisaties betrekken. Landbouwvoorlichting wordt onafhankelijk van belangen van leveranciers. De Raad verwacht veel van lokaal overleg en samenwerking (deliberatieve democratie) in plaats van achterkamer besprekingen met belangengroepen. Positief is dat veel van wat de Raad voorstelt in de kiem al aanwezig is. Kijk hoe voedselcommons overal opduiken, maar ook hoe op macroniveau de Europese Green Deal en de Boer-tot-bord strategie in de lijn liggen van de voorgestelde paradigmashift.

Wie moet wat dan doen?

De Raad doet een lange lijst aanbevelingen voor diverse actoren die op het voedselsysteem betrokken zijn. Hier volgt een selectie, maar de volledige lijst is sterk aanbevolen (rapport pagina’s 58-59).

Overheid:

• Ga weer ruimtelijk ordenen
• Voer heffingen in op toegevoegde suiker en zout, vlees en ultrabewerkt voedsel
• Subsidieer gezonde schoollunches
• Faciliteer initiatieven op lokaal niveau, want daar liggen beste kansen voor vertrouwen en samenwerking

Supermarkten:

• Richt supermarkten zo in dat de triple health-keuze de makkelijke keuze wordt

Boeren:

• Investeer in een veerkrachtige en levende bodem
• Beding een hogere prijs door samenwerking binnen triple health-model

Ngo’s:

• Blijf druk zetten op supermarkten om boeren adequate meerprijs te betalen

Agribusiness en voedselindustrie:

• Stop met ultrabewerkt voedsel
• Verlaat de eenzijdige oriëntatie op export

Europese Unie:

• Bedrijf ‘gezond protectionisme’: bescherm EU markt tegen goedkopere import die niet voldoet aan de triple health-standaard

Onderwijs:

• Geef voedingskunde volwaardig plaats in artsenopleiding
• Voer systeemdenken in als basisvaardigheid

Onderzoek:

• Zet volop in op ecologische modernisering
• Onderzoek de relaties tussen gezondheid van voedsel en die van bodem, gewassen en vee

Ludwig Lauwers – de enige Vlaming die meeschreef aan het rapport – is als landbouweconoom verbonden aan het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO). Hij benadrukt dat het rapport een marsrichting aangeeft, en dat de vele ideeën die erin staan zeker niet simplistisch als enig zaligmakende oplossing moeten voorgesteld worden, zoals bvb. de vleestaks, anders schieten ze hun doel voorbij. Integendeel, verschillende ideeën en voorgestelde maatregelen zijn bouwstenen die we kunnen benutten voor totaaloplossingen. Sommige staan nog niet op de radar. Samen creatief handelen is dus de volgende dringende prioriteit, nu we het allen stilletjes aan eens worden over de problematiek en sense of urgency. Dat vergt niet alleen een integrale maar ook een constructieve aanpak. Vandaag zetten we volgens Lauwers nog te vaak de stekels recht wanneer we ons niet kunnen vinden in een voorstel van oplossing van anderen. Niemand heeft individueel de waarheid in pacht. Samen met alle betrokkenen de verschillende maatregelen op hun merites te bekijken en toetsen aan drievoudige gezondheid. Lauwers hoopt dat het rapport daarin een mijlpaal kan zijn.

Lees het rapport op www.ridlv.nl (92 pagina’s)