In augustus zakten een vijftigtal geïnteresseerden af naar het Braziliaans-Belgisch café Belgaleiro in Leuven om te luisteren naar het verhaal van pionier Fátima Cabral. Al jaren onderhoudt Fátima een CSA-boerderij in Brasília. In 2016 richtte ze Aprospera op, een groep agro-ecologische boeren die agro-ecologie promoten. Een verslag van een inspirerende avond.

Wat vooraf ging

De Braziliaanse Cerrado, één van de belangrijkste ecosystemen ter wereld, wordt massaal ontbost door industriële landbouwpraktijken. Ondertussen is ongeveer de helft van de Cerrado al verdwenen. Maar er is ook een tegenbeweging. In 2016 richtte Fátima Cabral Aprospera op, een groep agro-ecologische boeren die agro-ecologie promoten en samen ondertussen 21 CSA’s onderhouden in hoofdstad Brasília.

Viva Cerrado, de Cerrado werkgroep van Wervel vzw, onderhoudt nauwe contacten met Fátima en Aprospera. Zo maakte Louise Amand in samenwerking met Wervel de documentaire ‘Pé na terra/Voeten op de aarde’ over alternatieven in de Braziliaanse Cerrado waarbij Fátima centraal staat. Viva Cerrado en Wervelaar Luc Vankrunkelsven brengen al jaren het verhaal van de Cerrado en de sojateelt in Brazilië naar buiten, met zowel aandacht voor de waanzinnige ontbossing langs de ene kant en de diversiteit aan hoopgevende initiatieven langs de andere kant. Van daaruit groeide het idee om Fátima haar inspirerend verhaal te laten vertellen.

In augustus kwam Fátima met haar familie op bezoek in België. We organiseerden een live ontmoeting tussen de boerinnen van CSA De Witte Beek en Fátima Cabral en haar partner. Het was bijzonder om de wederzijdse nieuwsgierigheid en de erkenning live te mogen meemaken. Het maakte ook tastbaar dat er wereldwijd gelijkaardige lokale antwoorden komen. Fátima:  ‘Ik was onder de indruk van de kracht van twee vrouwen die voor 300 gezinnen produceren op een eigen stuk land’. 

Met de voeten in  de aarde 

Op 23 augustus verzamelden de geïnteresseerden zich in café Belgaleiro in Leuven. Als introductie keken de aanwezigen naar de documentaire ‘Pé na terra’ op groot scherm.

‘Het raakte me’, zei één van de aanwezigen, ‘dat het niet enkel gaat over transitie van landbouw, maar ook over weer connectie zoeken en vinden met de natuur’. Dat vindt Fátima belangrijk. Boeren die vroeger niet konden leven van hun land, gaan op andere manieren werken, agro-ecologisch en via CSA’s en kunnen nu door samen te werken met de natuur waarde halen uit de overvloed die het vruchtbare land te bieden heeft.

Louise Amand, die de documentaire maakte, vond het belangrijk om ook traditionele boeren aan het woord te laten. Zo vertelt een boer die soja teelt op 4.000 hectare en exporteert naar Europa en China dat hij dit doet omdat hij nooit iets anders geleerd heeft. Hij spreekt over een generatie boeren die ontbost en een nieuwe die herbebost. ‘Maar deze boer behoort dan zeker tot de vorige generatie’, zegt Louise. Ze ziet parallellen tussen de grootschalige landbouw en mijnbouw, die vernietigt en verarmt. Daartegenover staat agro-ecologische landbouw die net teruggeeft aan de natuur. Maar bekijk het vooral zelf eens: hier vind je de ‘Pé na terra’-documentaire.

Als kinderen terugkeren uit de stad om samen met hun familie voedsel te telen

Fátima was enthousiast om haar verhaal te komen vertellen. ‘Als ik zie hoe de levens veranderen van de boeren in de Cerrado, verspreid ik dit verhaal graag verder, ook al moet ik daarvoor de oceaan over. Mijn droom is om deze agro-ecologische beweging uit te breiden naar zoveel mogelijk mensen’.

21 jaar geleden startten Fátima en haar familie met boeren in Brasilia. Ze deden het zoals zoveel boeren in die regio: met gebruik van pesticides, weinig variëteit en ze produceerden vooral voedsel om te exporteren. Stilaan kwam de zin voor verandering. Waarom zouden ze voedsel telen om te exporteren als ze zelf naar de stad moesten om voedsel te kopen? Waarom zouden ze de rijke gronden verarmen? Daarbij kwam nog dat de zoon van Fátima hoestend en met een zere keel rondliep door het gebruik van chemische producten op hun landbouwgrond.

Met de kracht van hun zoon begonnen ze aan de omschakeling naar agroforestry en agro-ecologische landbouw. Met vallen en opstaan zagen ze hun land heropleven. Ze gaven hun visie ook door aan andere boeren en werkten samen aan een agro-ecologische beweging die leidde tot de oprichting van Aprospera in 2016: een groep agro-ecologische boeren die met liefde en plezier schoon en gezond voedsel produceren dat op een eerlijke en solidaire manier op de markt wordt gebracht.

Fátima ziet agro-ecologische landbouw en de organisatie als CSA als grote meerwaarde voor de natuur en biodiversiteit, voor de boeren zelf en zeker ook voor de samenleving. ‘In steden zijn mensen de connectie met voedsel kwijt. Die verbinding kan hersteld worden via CSA’s’, zegt ze. In Brazilië ontstaan meer en meer CSA’s, waarbij burgers verzekerd zijn van gezond en ecologisch voedsel en de boeren van een eerlijk loon. In het federaal district Brasilia zijn er nu meer dan 40 CSA’s, in heel Brazilië een 300-tal. Daarnaast zijn er ook heel wat boeren die als CSA werken maar nog niet zo geregistreerd zijn. ‘Het is ook mooi om te zien hoe kinderen van onze boeren die naar de stad trokken om te werken, nu terugkeren om samen met hun familie weer voedsel te telen’.

‘Veel boeren werken met veel passie in de Cerrado aan gezonde landbouw. We hebben ook geluk met goede partners zoals de staat, de federale overheid en NGO’s zoals Wervel die ons steunen. Dat is belangrijk om sterk te blijven en het verhaal van de Cerrado te blijven verspreiden’. Ondertussen gaat de ontbossing van de Cerrado echter verder en zien we de nood aan verandering met de extreme hittes en bosbranden des te harder. ‘Mensen kijken me soms vreemd aan en vragen zich af waarom ik al die moeite blijf doen. Maar ik doe dit soort werk voor mijn kleindochter. Hoe meer we voor de aarde zorgen, hoe meer ze teruggeeft’.

Hoe gaat het eraan toe in Brasilia?

Vanuit het publiek kwamen ook heel wat vragen voor Fátima. Veel mensen waren geïnteresseerd hoe ze praktisch georganiseerd waren en naar de toestanden in Brasilia. Hieronder een greep uit de vragen en antwoorden.

Ervaren ze soms kritiek of agressie? 

Ja, die komt er zeker maar Fátima probeert er geen aandacht aan te schenken. ‘Ik vind het belangrijker om de positieve boodschappen te blijven verspreiden: dat we werk geven aan jonge mensen, lonen creëren, gezond voedsel telen en vernietigde gronden herstellen’.

Hoe zijn ze aan landbouwgrond geraakt? 

‘Onze familie heeft land moeten aankopen met eigen middelen. Maar dat lukt niet voor iedereen. Veel mensen in onze vereniging zijn landloze boeren. Soms krijgen ze kleine stukken land van de overheid, ook wij reserveren een stuk van onze grond voor boeren zonder eigen grond.

Hoe groot is hun landbouwgrond? 

40 hectare, waarvan een deel gebruikt wordt voor bescherming van de Cerrado, een deel waar we voedsel op telen en een deel waar landloze boeren op werken.

Wonen er ook inheemse volkeren op hun landbouwgrond? 

Specifiek op onze landbouwgrond niet. Maar in de Cerrado en het Amazonewoud leven wel inheemse volkeren die sterven om hun land te behouden, een heel trieste realiteit  In de Cerrado leven de Quilombolas, afstammelingen van Afrikaanse slaven. Het behoud van deze gemeenschappen en hun culturen is essentieel om te voorkomen dat de Cerrado wordt omgezet in een grote monocultuur woestijn, waardoor het al zijn rijkdom en de milieudiensten die het ecosysteem levert, zou verliezen.

Hoe geraakt het voedsel bij mensen in de stad? 

Klanten van de CSA komen niet naar de boerderij. Boeren en arbeiders doen het voorbereidend werk. Ze oogsten en verdelen alles in pakketten. Er wordt ook veel samengewerkt onder boerderijen om pakketten aan te vullen. Zo kunnen onze pakketten ook aangevuld worden met bijvoorbeeld champignons of eieren waar we niet zelf voor zorgen.

Daarna worden de pakketten naar verschillende gemeenschappelijke plaatsen in de stad gebracht waar mensen ze kunnen afhalen: op scholen, overheidskantoren, markten of andere gemeenschappelijke plaatsen. De kosten voor het vervoer zitten in de prijs inbegrepen.

Nemen leden van de CSA deel aan beslissingen? 

Nee, ze kunnen wel kiezen om mee te helpen bij de organisatie. Ze kiezen dan waar ze zelf zin in of ervaring mee hebben. Zo zijn er verschillende commissies die verschillende taken op zich nemen: communicatie, financiën, activiteiten, verdeling,…

Goede communicatie is heel belangrijk. Zo weten de leden waar hun voedsel van komt, wat er gebeurt op het veld en ook als er problemen zijn.  Het is als een bruiloft, goede en slechte tijden delen we.

Wat voor loon verdienen de boeren? 

De boeren verdienen tweemaal het minimumloon in Brazilië. Dat is al veel beter dan vroeger maar het is geen hoog loon. Het voordeel aan de CSA-werking is dat boeren nu wel zeker zijn van hun loon. Vroeger wisten boeren niet of ze alle kosten gingen kunnen betalen met wat ze gingen verdienen aan hun voedsel. Via de CSA is dat gegarandeerd en weet de boer ook waar zijn voedsel terecht komt.

Wie zijn de klanten van de CSA? Kunnen klanten met een laag inkomen er ook terecht? 

De klanten van de CSA zijn mensen met middelmatige tot hoge lonen. Maar ze proberen er ook voor te zorgen dat mensen met een lager inkomen er terecht kunnen. ‘De CSA streeft niet naar winst. We houden onze inkomsten en uitgaven strikt bij en volgen alle kosten goed op. Er is ook een sociale quota om mensen met lagere inkomens lagere prijzen aan te kunnen bieden.